بی شك، رشد روزافزون اینترنت فواید و اهمیت غیر قابل انكاری دارد، چندان كه در دوران حاضر، نقش محوری اینترنت چنان اساسی است كه بدون آن امكان برنامه ریزی، توسعه و بهره‏وری در زمینه‏هایی چون: فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و علمی در جهان آینده امكان‏پذیر نخواهد بود. با وجود این، نباید از پیامدهای ناگوار و مخرب آن به‏ویژه در زمینه‏های اجتماعی و فرهنگی غافل ماند.
به دیگر سخن، اینترنت با همه خوبی‏ها و فوایدش، از كاستی‏ها و آسیب‏هایی نیز برخوردار است كه همگان به ویژه دولت‏مردان، سیاست‏گذاران و اولیا و مربیان و والدین باید بدان واقف باشند. البته سخن گفتن از آسیب‏های اینترنت به معنای نفی این پدیده و نگاه منفی بدان نیست؛ بلكه واقعیت این است كه اینترنت دارای كاركردهای مثبت و منفی می باشد كه پاره‏ای از كاركردهای مثبت را در مقاله پیشین بیان كردیم و اكنون به بیان برخی از آسیب‏های آن می پردازیم. آسیب شناسی اینترنت، همچنان كه از عنوان آن پیداست، عنوانی كلی و وسیع است، چندان كه می‏توان آن را از رویكردها و ابعاد مختلف مورد مطالعه و بررسی قرار داد؛ برای مثال، در بُعد فنی آسیب‏هایی نظیر امنیت شبكه‏ای و نرم‏افزاری در برابر ویروس‏ها و نفوذگرها (هكرها)، برنامه‏نویسی‏های گوناگون و گاهی غیر استاندارد، همچنین در ابعاد مختلف دیگری چون ابعاد سیاسی و بررسی مسائلی مانند تاءثیر اینترنت بر مرزهای ملی، دموكراسی و آزادی، در بُعد اقتصادی مباحثی از قبیل: اینترنت و بازارهای الكترونیكی و تاثیر آن در جهانی شدن و اقتصاد جهانی و ابعاد گوناگون دیگر را می‏توان مطرح كرد. اما در این نوشتار فقط به آسیب‏های روان‏شناختی اشاره خواهیم كرد.
● انواع آسیب‏های فردی و روان‏شناختی
امروزه آسیب‏های فردی و روان‏شناختی اینترنت، از سابر خطرات آن بیشتر است. در بعد روان شناختی، اینترنت آسیب‏های جدی متعددی از جمله: هویت نامشخص، اضطراب، افسردگی و انزوا، اعتیاد به اینترنت و به خصوص اعتیاد به گپ‏زنی (چت) را می‏تواند برای كاربران به همراه داشته باشد؛ همچنان كه فواید و مزایای متعددی را نیز می‏تواند برای او به ارمغان آورد.
شناخت واقعی و عملی نیازهای نسل جوان امروز، مستلزم بررسی ابعاد مختلف عوامل تاءثیرگذار و اثرپذیری از فنّاوری نوین ارتباطی است. متاسفانه بخش عمده‏ای از مدیران و مسئولان و برنامه‏ریزان و تصمیم‏سازان ما یا نمی‏خواهند و یا نمی‏توانند به شناخت این فنّاوری بپردازند. اینترنت و رایانه نه تنها میزان و سطح اطلاعات نسل جوان را افزایش داده، بلكه بر تمایلات و گرایشات آنان نیز تاءثیر گذاشته است. نسلی كه با اینترنت سر و كار دارند همین جوانانی هستند كه در نهادهای مختلف مشغول كارند. از این‏رو برچسب منحرف و مانند آن زدن به چنین كاربرانی به هیچ عنوان روا نیست. اما در عین حال باید توجه داشت كه این رسانه جهانی حاوی پیام‏ها و پیامدهایی است كه می‏تواند شخصیت جوان و نوجوان را به سادگی تحت تاءثیر قرار دهد و به سمت و سویی خطرناك بكشاند. از این رو، جا دارد كه با انجام تحقیقاتی وسیع در حوزه روان‏شناسی و جامعه‏شناسی اینترنت، مباحثی كه در جوامع پیشرفته مهم و حیاتی قلمداد می‏شوند، جامعه را از آفت‏های واقعی آنها مطلع، و در صورت امكان از برخی از آنها پیش‏گیری كرد.
یكی از مسائل روان‏شناختی در باره اینترنت، هویت ناشناس كاربر است. هویت، واجد سه عنصر است: شخصی، فرهنگی و اجتماعی، كه هر یك در تكوین شخصیت فرد نقش مهمی را ایفا می‏كنند. در مقایسه‏ها، هویت شخصی ویژگی بی‏همتای فرد را تشكیل می‏دهد و هویت اجتماعی در پیوند با گروه‏ها و اجتماعات مختلف قرار می گیرد. اینترنت صحنه فرهنگی و اجتماعی است كه فرد خود را درموقعیت‏های متنوع نقش‏ها و سبك‏های زندگی قرار می دهد. در این فضای عمومی، مهارت فرهنگی جدیدی لازم است تا با تنظیمات نمادین بتوان بازی كرد. پایگاه شخصی نمونه‏ای مدرن است كه چگونه كاربر اینترنت خود را برای مخاطبان جهانی معرفی می‏كند. برای بیان افكار، احساسات، علایق و آراء از متن مناسب، گرافیك، صدا و فیلم استفاده می‏شود. «میلر» اهمیت و پیوندهای پایگاه شخصی را ذكر می‏كند و می‏گوید كه: «به من بگو لینك‏هایت چیستند تا بگویم كه چه شخصی هستی.»
دكتر محمد عطاران معتقد است كه با امكانات و گزینه‏های فراوانی كه رسانه‏های عمومی از جمله اینترنت در اختیار جوانان می‏گذارند، آنان دائماً با محرك‏های جدید و انواع مختلف رفتار آشنا می‏شوند. چنین فضایی هویت نامشخص و پیوسته متحولی را می آفریند، خصوصا برای نسلی كه در مقایسه با نسل قبل با محرك‏های فراوانی مواجه است. همچنین از طریق رسانه‏های جمعی، افراد خط مفروض میان فضای عمومی و خصوصی را تجدید سازمان می‏كنند و این امكانی است كه جوانان فعالانه از آن استفاده می‏كنند.(۱)
▪ بحران هویت جوانان
جوان، به خصوص در دوران بلوغ كه مرحله شكل‏گیری هویت اوست و همواره به دنبال كشف ارزش‏ها و درونی كردن آنها می‏باشد، با اینترنت و حجم گسترده، حیرت‏انگیز و گوناگون اطلاعات مواجه می‏شود و ناچار كه در این دنیای مجازی، هویت خویش را از طریق جستجو پیدا كند و بدین‏سان، ممكن است برخی و شاید تعداد زیادی از نوجوانان راه را در اینترنت گم كنند و دوران هویت‏یابی خویش را بیش از پیش با بحران سپری كنند.
از سوی دیگر، گاهی برخی از ویژگی‏های شخصیتی مانند: سن، تحصیلات، محل سكونت و حتی جنسیت در اینترنت از بین می‏رود؛ به عنوان نمونه، بسیاری از افرادی كه در اتاق‏های چت مشغول گفتگو با یكدیگر می‏باشند با مشخصاتی غیر واقعی ظاهر شده و از زبان شخصیتی دروغین كه از خود ساخته‏اند و آن را به مخاطب یا مخاطبان خود معرفی كرده‏اند، صحبت می‏كنند و با این حال، چه تاءثیراتی كه همین شخصیت‏های ناشناس بر یكدیگر دارند.
▪ سوء استفاده جنسی
یكی دیگر از خطرات جدی اینترنت در دوران كنونی متوجه كودكان و نوجوانان است. از جمله این خطرات سوء استفاده جنسی از طریق اینترنت است. كودكان و نوجوانان به خصوص در جوامع پیشرفته كه استفاده از اینترنت در خانه و مدرسه برای آنان میسر است، خاصه از طریق اتاق‏های چت و گپ‏زنی مورد اغفال و سوء استفاده جنسی قرار می‏گیرند. در مواردی كار اغفال كودكان توسط باند و تشكیلات برنامه‏ریزی‏شده انجام می‏شود كه یكی از موارد آن در ایالت «كنتاكی» در آمریكا اتفاق افتاد. در آنجا یك بازرس پلیس موفق شد یك شبكه انتشار صور قبیحه كودكان را برچیند.(۲)
بنا بر مطالعاتی كه در غرب در این زمینه انجام گرفته است، اغلب نوجوانانی كه مورد اغفال و سوء استفاده جنسی واقع می‏شوند، زیر ۱۸ سال سن دارند و در بیشتر موارد تصاویر تحریك‏كننده‏ای از طریق چت یا تلفن همراه برایشان ارسال، و سپس از آنها برای حضور فیزیكی در محل خاصی دعوت شده و بدین ترتیب فریب خورده و مورد تجاوز جنسی واقع می‏شوند.(۳) این مسئله در حال حاضر، به یكی از معضلات جدی در مغرب زمین مبدل شده است؛ چندان كه غالب دانشمندان و سیاست‏گذاران به‏این امر بیش از پیش وقوف و توجه داشتهاند و مقالات، كتاب‏ها و همایش‏های متعددی در ارتباط با آن برگزار كرده‏اند؛ برای مثال، ده سال پس از تصویب كنوانسیون حقوق كودك توسط سازمان ملل در سال ۱۹۸۹م؛ یعنی در سال ۱۹۹۹م گردهمایی جهانی تحت عنوان «كارشناسی برای حمایت كودكان در برابر سوء استفاده جنسی از طریق اینترنت» برگزار گردید كه منجر به صدور قطعنامه‏ای شد كه در آن آمده است: «هر چه اینترنت بیشتر توسعه پیدا كند، كودكان بیشتر در معرض محتویات خطرناك آن قرار خواهند گرفت. فعالیت‏های مجرمانه مربوط به فحشای كودكان و پورنوگرافی آنان، كه از طریق اینترنت مورد سوءاستفاده واقع می‏شوند، اكنون از مسائل حاد به شمار می‏رود. اگر چه سودمندی‏های اینترنت از زیان‏های بالقوه آن بیشتر است، در عین‏حال نباید از شناخت خطرات آن، غفلت كرد. در صورتی كه برای مقابله با این خطرات، اقدامی صورت نگیرد، تهدیدهای سنگین آن بر كودكان باقی خواهد ماند و سبب بازداری از كاربرد صحیح اینترنت در آینده خواهند شد».(۴) نكته بسیار مهم آن است كه چون اینترنت «جهانی» است، قواعد ناظر به آن نیز باید «بین‏المللی» باشد و مبارزه با مفاسد اینترنت از جمله ترویج فحشای كودكان، همتی جهانی طلب می‏كند و نیازمند یك رویكرد استراتژیك جهانی و منحصر به فرد و مستلزم ضمانت اجرایی بین‏المللی است.
بدین‏سان، پایگاه‏های زیادی درباره با آثار مخرب اینترنت و به خصوص چت برای نوجوانان و جوانان و راه‏های پیشگیری از این آثار راه‏اندازی شده است كه از جمله این پایگاه‏ها عبارتند از:
۱) http://www.safekids.com/
۲) http://www.safeteens.com/
۳) http://www.cyberkids.com/kc/index.html
۴) http://www.kidsworld.org/
۵) http://www.kids-online.com/
۶) http://www.kidssafenet.com/
حتی برای جستجوی مطمئن و متناسب با نوجوانان، موتورهای جستجوی تخصصی مطمئن و فیلترداری تاءسیس شده‏اند كه نمونه‏های زیر از آن جمله‏اند:
۱) http://www.ajkids.com/
۲) http://www.yahooligans.com/
۳) http://sunsite.berkeley.edu/KidsClick
۴) http://cybersleuth-kids.com/
بنابراین، ضروری است كه پیش از شیوع چنین خطرات اینترنتی در بین نوجوانان جامعه ما، تدابیر امنیتی مناسبی اندیشیده شود و مفاهیم مبتنی بر فنّاوری ارتباطی روز و خطرات احتمالی و نحوه استفاده صحیح از آن توسط رسانه‏های جمعی، برای نوجوانان كشور، به عنوان یك نیاز ضروری و فوری قلمداد شده، آموزش داده شود. واقعیت این است كه جامعه كاربران میلیونی اینترنت كشور در ۱۰ سال آینده، امروز تعلیم می بینند. هر اندازه این تعلیم، بر اساس درك بیشتر و توجه به قابلیت‏های كودكان استوار شده باشد، خطر آسیب‏پذیری نوجوانان و جوانان كشور از فعالیت‏های مبتذل فرهنگی غرب از طریق فنّاوری روز، كاهش می‏یابد و راه حضور صحیح و روشمند نوجوانان ایرانی در اینترنت هموارتر می‏گردد.● اعتیاد به اینترنت
اعتیاد به اینترنت(۵) یا استفاده بیش از حد از دیگر آسیب‏های فردی، و تا حدودی اجتماعی اینترنت است كه گاهی از این بیماری تحت عنوان اعتیاد مجازی(۶) و مشهوتر از آن با عنوان «اختلال به اعتیاد اینترنت»(۷) نام برده می شود. اختلال اعتیاد به اینترنت یك پدیده بین رشته‏ای است و علوم مختلف پزشكی، رایانه‏ای، جامعه‏شناسی، حقوق، اخلاق و روان شناسی هر یك از زوایای مختلف این پدیده را مورد بررسی قرار داده‏اند و در هر یك از این علوم مختلف نظریه‏هایی برای این اختلال مطرح شده است. اما به رغم تحقیقات زیاد برای شناختن عوامل اصلی اعتیاد به اینترنت، ابهامات بسیاری در بین دانشمندان این حوزه وجود دارد.
ممكن است تا به حال چندین بار از طریق رسانه‏های جمعی به ویژه تلویزیون، باخبر شده باشید كه در آمریكا و برخی از جوامع پیشرفته، تعداد معتادان به اینترنت از اعتیاد به مواد مخدر، الكل و سایر چیزها بیشتر است. بنا بر یك گزارش، برخی از آمریكایی‏ها تا جایی اعتیاد پیدا كرده‏اند كه روزانه بیش از ۱۸ ساعت از وقت خود را صرف اینترنت می‏كنند، كه این امر منجر به قبض‏های تلفن سرسام‏آور و عدم‏توجه به خانواده می‏شود. از این رو، اینترنت زندگی بسیاری از مردم را مختل كرده است. این بیماری در آمریكا به قدری فاجعه‏بار است كه كلیساها، پیشوایان مذهبی با فریادهای كمك خواهی زن و شوهر، یا یكی از آنها، برای رهایی از این نوع اعتیاد مواجه هستند و مؤسسه‏های مشاوره‏ای مسیحی در حال تدوین مشاوره‏های اعتیاد به اینترنت می‏باشند.(۸) تشخیص اعتیاد به اینترنت از مواردی است كه بحث‏های زیادی درباره آن صورت گرفته است. سرپرست مركز درمانی اعتیاد به الكل و مواد مخدر در دانشگاه استنفورد در این مورد می گوید: «اگر فردی متوجه شد كه قادر نیست یك روز را بدون استفاده از اینترنت سپری كند، شكی نیست كه این فرد به استفاده از اینترنت معتاد شده است».(۹) البته حق این است كه زمان به تنهایی نمی‏تواند معیار كامل و دقیقی برای تشخیص اعتیاد به اینترنت باشد؛ بلكه در كنار آن باید شاخص‏های دیگری نظیر این كه شخص استفاده كننده چه كسی است، در نظر گرفته شود، باید توجه شود. كه آیا كاربر دانشجو و استاد دانشگاه است كه هر روز برای تهیه برخی مطالب و آمارها به اینترنت مراجعه می‏كند؟ آیا تاجری است كه هر روز چندین ساعت وقت خویش را صرف تجارت الكترونیكی می‏كند؟ یا اینكه فردی است كه عادت كرده است تا بخشی از وقت خویش را برای چت و گپ‏زنی و ایجاد روابط اینترنتی سپری كند؟ بی شك، در مورد اوّل و دوم به سختی می توان برچسب معتاد اینترنتی را برای كاربران آن حرفه روا دانست. نكته قابل توجه اینكه بسیاری از مطالعات و تحقیقات انجام گرفته در این مورد، مطالعات موردی است كه تعمیم نتایج آن به همه شرایط و همه جوامع چندان آسان نیست. به همین جهت، معیار و نشانه‏های گوناگونی در این باب مطرح شده است. از جلمه نشانه‏های دیگر اعتیاد به اینترنت، موارد زیر را می‏توان یادآور شد، هرچند كه این نشانه‏ها به تنهایی نمی‏توانند معیار مستقل و كاملی برای اعتیاد مجازی به شمار آیند:
كم بیرون رفتن از خانه، صرف زمان بسیار كوتاه برای وعده‏های غذایی، شكایت دیگران از صرف زمان طولانی در اینترنت، بررسی و سر زدن به صندوق الكترونیكی چندین مرتبه در روز، رفتن به سراغ اینترنت در مواقع تنهایی و خلوت و زمانی كه كسی در خانه نیست.(۱۰)
علت و ریشه اعتیاد به اینترنت از مباحثی داغی است كه نظریه‏پردازان مختلفی را به خود مشغول كرده است و نظرات مختلفی دراین باره وجود دارد. دكتر «جان گروهول»(۱۱) كه گفته می‏شود توسط وی تحقیقات وسیعی در این زمینه انجام گرفته است، معتقد است چیزی كه باعث اعتیادآور شدن اینترنت گردیده، اجتماعی شدن(۱۲) است. به عقیده گروهول جنبه‏هایی از اینترنت كه كاربران بیشترین وقت خود را در آنها سپری می‏كنند، با تعامل اجتماعی مرتبط است؛ به عنوان مثال، كاربران با انسان‏های همانند و دلخواه خود از طریق پست الكترونیكی، گروه‏های مباحثه یا خبری، چت، بازی آن‏لاین و مانند آن وارد تعامل اجتماعی می شوند.
البته انسان‏ها و مخصوصا جوانان ساعت ها وقت خویش را برای كتاب خواندن، تماشای تلویزیون و مكالمه تلفنی می‏كنند، و حتی گاهی از خانواده و دوستان و محیط خویش غافل می شوند، ولی آیا می توان گفت كه آنها معتاد تلفن و تلویزیون هستند؟ البته نه. سرّ اختلاف اینترنت با دیگر رسانه‏ها و خصیصه اعتیادزای آن در این است كه جوان هنگام كار با اینترنت به دنبال هویت‏یابی و تعامل اجتماعی است و این فرایند اجتماعی شدن است كه آن را اعتیادآور می سازد.(۱۳)
دكتر كیمبرلی اس. یانگ(۱۴) یكی دیگر از متخصصان و محققان مسائل اینترنت، ریشه فریبندگی و اعتیادآور بودن اینترنت را در مدلی تحت عنوان ACE به سه عامل پیوند می‏دهد. این سه عامل عبارتند از:
۱) گمنامی:
آیا تا به حال اصطلاح «شما به اندازه رازهایتان نگران هستید» را شنیده‏اید؟ مسئله اعتیاد به اینترنت نیز چنین است. نه از روی قبض‏های تلفن می شود فهمید و نه كسی از كلیسا شما را در حال خروج از كتاب‏فروشی مخصوص بزرگسالان خواهد دید. فقط كاربر و گیرنده پیام از این موضوع آگاهی دارند. كسی نمی‏تواند بفهمد شخصی كه به اینترنت متصل است، مشغول چه كاری است.
۲) راحتی و آسودگی:
شما درخانه خود می‏توانید با نوك انگشتانتان با دنیا ارتباط داشته باشید. با چند ضربه انگشت می‏توانید داستان‏های عاشقانه، رابطه جنسی اینترنتی، بازی‏ها و كتاب‏های بزرگسالان و دیگر چیزها را به داخل خانه خود بیاورید.
۳) گریز:
دكتر یانگ می‏نویسد: «اگر افراد در زندگی روزمره روز بدی داشته باشند، می‏توانند با مراجعه به اینترنت به تسكین و آسودگی برسند. بعضی از افراد معتاد، اینترنت را به عنوان یك مسكن و بعضی دیگر به عنوان آزاد شدن یكباره هورمون آدرنالین می‏دانند. بالاتر از این شما در اینترنت می‏توانید هر چیزی یا شخصی باشید. شما می‏توانید وزنتان را كمتر بگویید، اگر چه سنگین وزن باشید. خود را مجرد معرفی كنید، اگر چه متاهل باشید. و شما می‏توانید یك زندگی تخیلی و خیالی داشته باشید. از این جهت، اینترنت می‏تواند باعث گمراهی افراد شود.»(۱۵) پیامدهای اعتیاد به اینترنت و حتی كار زیاد با اینترنت كه در حد اعتیاد نباشد، نتایج و پیامدهای زیان‏بخشی برای فرد و جامعه در پی داشته و آسیب های شدید جسمانی، مالی، خانوادگی، اجتماعی و روانی را به همراه دارد. یكی از پیامدهای فردی و اجتماعی اعتیاد و كار زیاد با اینترنت، انزوا و كناره‏گیری اجتماعی است.
پوت‏نام(۱۶) (۱۹۹۱م) معتقد است كه در طی ۳۵ سال گذشته كاهش چشمگیری در ارتباطات اجتماعی افراد در آمریكا رخ داده است. مردم كمتر به راءی‏گیری و كلیسا می روند، به ندرت موضوعات سیاسی را با همسایه‏ها در میان گذاشته یا عضویت گروههای دواطلبانه را قبول می‏كنند، مهمانی شام كمتری دارند و كمتر به منظورهای اجتماعی دور هم جمع می‏شوند. این موضوع پیامدهای عمده‏ای برای جامعه و فرد دارد؛ زیرا وقتی مردم از نظر اجتماعی درگیر باشند، سالم‏تر و خوشبخت‏تر زندگی می‏كنند.(۱۷)
از دیگر پیامدهای اعتیاد اینترنتی مشكلات خانوادگی و تاءثیر آن بر روی روابط زناشویی، والدین و فرزندان است. امروزه اصطلاح «بیوه اینترنتی»(۱۸) برای همسر معتاد به اینترنت اطلاق می شود. آمار نشان می‏دهد كه اعتیاد به اینترنت ممكن است به فروپاشی خانواده و طلاق منجر شود. شاید باور كردن اینكه شخصی همسر خود را فقط به علت ارتباط با فرد دیگر در اینترنت ترك می‏كند، برای كسانی كه به اینترنت اعتیاد پیدا نكرده‏اند، وحشتناك به نظر برسد؛ ولی این مسئله هر روز در دنیای اینترنت اتفاق می‏افتد.
دكتر یانگ معتقد است كه اگر چه زمانْ تنها عامل تعیین كننده در تعریف اعتیاد به اینترنت نیست، ولی عموما معتادان بین ۴۰ تا ۸۰ درصد از وقت خود را با جلساتی كه ممكن است هر كدام حتی تا ۲۰ ساعت طول بكشد، صرف می‏كنند و این كار باعث می شود اختلالاتی در میزان و زمان خواب كاربر به وجود آید. در موارد شدید حتی قرص‏های كافئین برای تسهیل زمان طولانی‏تری در اینترنت بودن مصرف می‏شود. این اختلال، خستگی بیش از اندازه در بدن ایجاد می‏كند كه كاركرد درسی و شغلی را تحث تاءثیر قرار می دهد و ممكن است نظام ایمنی بدن را ضعیف كند و فرد آسیب‏پذیری بیشتری به بیماری‏ها پیدا كند. افزون بر این، به علت عدم ورزش و حركات مناسب، مشكلات عصب‏های مچ و درد پشت، چشم‏درد و مانند آن به وجود می آید